Contenuto

Il castello

Vicino alla zona delle thermae, si trova la strada che porta su una collina dove sorge il castello di Monreale, recentemente restaurato. È incerto il nome del fondatore. Secondo alcuni studiosi la costruzione del castello potrebbe riferirsi agli Arborea (tra il 1236 e il 1308) o, considerando che dal 1282 al 1310 fu in Sardegna l'architetto Giovanni Capula che a Cagliari erigeva le torri di San Pancrazio, dell'Elefante e dell'Aquila, c’è motivo di credere che anche il castello di Sardara sia opera del medesimo. La denominazione "Monreale" è, secondo alcuni, da attribuire agli Aragonesi, mentre altri sostengono, stando ad un antico documento, che già nel 1309 il castrum del monte di Sardara si fregiasse della qualifica di “reale”

Il castello si vede nominato per la prima volta nel 1309 in un documento nel quale è detto che la fortezza, cessando la concessione alla Repubblica di Pisa, risulta concessa da Giacomo II d'Aragona a Mariano ed Andreotto de Bas di Arborea. Nel 1324 si ha la prima attestazione dell’uso di Monreale quale residenza regale, come ci ricorda il documento relativo al soggiorno di Teresa d'Entença, moglie dell’Infante Alfonso d’A ragona, nel castello dopo la fuga da Villa di Chiesa. Numerosi documenti confermano la funzione residenziale del castello, non solo militare. Nel corso del XIV secolo, nella guerra contro i catalano-aragonesi, i Giudici d’Arborea lo utilizzarono per ammassare scorte alimentari, come prigione, infine quale riparo delle truppe arborensi sconfitte durante la battaglia di Sanluri. 
Nel 1412 il castello entra a far parte della Contea di Quirra, nel 1470 viene riconquistato da Leonardo Alagon, erede degli Arborea, vincitore della battaglia di Uras, ma già otto anni dopo torna ai Quirra, nel territorio che proprio da esso prende nome, la Baronia di Monreale. In seguito la struttura perde il suo ruolo strategico e politico e ne consegue un mutamento d’utilizzo e poi la distruzione.

Descrizione

Il mastio di Monreale (contrazione di Mons Regalis) occupa la sommità di un rilievo (275 mt.s.l.m.) di singolare interesse geologico, costituendo una sorta di isoletta fossile, emergente dai sedimenti terziari e quaternari della pianura. Assieme ai castelli di Marmilla e Arcuentu, nel 1309 faceva parte della linea fortificata al confine tra il giudicato di Cagliari e quello di Arborea. La fortificazione del castello ha una circonferenza di m. 650. Il suo lato meridionale verso S.Gavino è di m. 200 con quattro torri e la porta denominata de Santu Baingiu posta tra la seconda e la terza torre. Il lato che dà a ponente è di m.120 con due torri. A levante pare ci fossero le caserme e i magazzini. La larghezza delle mura è di circa m. 2. Le cortine sono in pietre miste di media pezzatura; la struttura, provvista di pozzo e cisterna, era a tre piani con ambienti che si affacciavano nella piazza d’armi. Fuori dalle mura del castello nella collina degradata verso Sardara era insediato un borgo intorno ad una chiesa intitolata a S.Michele Arcangelo, principe delle “Celesti Milizie”, al quale s’ispiravano i soldati di Arborea beneficiando della sua protezione. 

 

Su Casteddu

A su costau de su stabilimentu nou de is bàngius, passat sa bia chi nci pesat a su casteddu de Murriali. Su Casteddu, restaurau de pagu, no si scit a chini ddu at fundau. Po unus cantu studiosus sa costrutzioni de su casteddu iat a podi torrai a is Arborea (de su 1236 a su 1308) o sigumenti de su 1282 a su 1310 traballàt in Sardìnnia s'architetu Giovannu Capula chi in Casteddu nd’iat pesau is turris de Santu Pancràtziu, de s’elefanti e de S'Àchili, podeus finas pensai chi su casteddu de Sàrdara puru siat òpera sua. Su nòmini "Monreale" po calincunu studiosu na’ca ddu iant aciuntu is Aragonesus, àterus nant ca castiendi unu àutu antigu, giai de su 1309 su castrum de su monti de Sàrdara fadiat scioru de su tìtulu "riali." 

Su primu arrastu chi agataus in is documentus ufitzialis est in d-unu paperi de su 1309 innoi si narat ca sigumenti fut acabada sa cuntzessioni a sa repùblica de Pisa, Giagu II de Aragona dda iat cuntzèdia a Marianu e Andreotto de Bas de Arborea. Su primu atestau de imperu de su Casteddu comente residèntzia riali arresurtat in su 1324, e est arregordau in su documentu chi fueddat de candu si fiat firmada in su casteddu Teresa d'Entença, mulleri de “Alfonsu de Aragona su pipiu” candu si fut fuida de Villa di Chiesa (Igrèsias). Su casteddu no teniat sceti funtzioni militari ma residentziali puru cumenti cunfirmant medas paperis. In su sec. XIV, a su tempus de sa gherra contras a is cadelanus-aragonesus, is Giùixis de Arborea ddu iant imperau siat po incungiai cosa de papai, che cumente presoni e po agatai adòbiu is trumas de sordaus arborensis chi iant pèrdiu in sa batalla de Seddori.

In su 1412 su casteddu fait giai parti de sa Contea de Cirra. In su 1470 ddu torrat a conchistai Nerardo de Alagon, de s'eredeu de is Arborea, bincidori de sa batalla de Uras, ma giai otu annus infatu torrat a is contis de Cirra in su sartu chi ndi pigat su nòmini: sa Baronia de Murriali. Tempus infatu su casteddu perdit su rolu stratègicu e polìtigu cosa sua, mudat s'imperu e agoa si sciùsciat.

Descritzioni

Sa fortilesea de Murriali (su nòmini ndi benit de Mons Regalis) est sètziu in pitzus de unu cùcuru postu a 275 metrus asuba de su livellu de su mari, est geologicamenti interessanti po essi una genia de "isuledda fòssili" chi si ndi pesat de arrestus tertziàrius e cuaternàrius de su logu paris. In su 1309, cun is casteddus de Marmidda e Arcuentu, fadiat parti de su sistema de defensa fortalèssiu postu làcaras a pari a su giudicau de Càlari. Su cumplessu de su casteddu tenit una circunferèntzia de m. 650. Su ladu de mesudii, faci a Santu 'Èngiu, est longu m.200 cun cuatru turris e “s'enna” chi teniat su nòmini de Santu Baìngiu posta a tretemesu de sa segundu e de sa de tres turris. Su ladu chi s'incarat a scurigadroxu est longu m. 120 e tenit duas turris. A orbescidroxu ddoi fiant casermas e magasinus. Is murus funt ladus unus m.2. e funt fatus de perda amesturada, manna e pitica; su casteddu tenit funtana e gisterra, fut a tres pianus cun salas e aposentus chi s'incarànt a sa pratza de is armas. A foras de is murus de su casteddu, in su coddu chi abellu abellu nci abàsciat conca a Sàrdara, ddoi fut unu burgu postu a ingìriu de una cresiedda intregada a S.Mialli Arcàngiulu, prìntzipi de is "Celesti Milizie", a issu s'ispirànt is sordaus de Arborea gosendi s'amparu cosa sua.